Մորթ

Որո՞ւ մարմինն է ասիկա եթէ ոչ ինծի տուածը
Որո՞ւ մորթին մէջ եմ
անծանօթ ինծի
Ախ
Անցումի մէջ եմ
Այն ծալքէն, որ կայ «տուն» կոչածիս եւ մայրենի հողին միջեւ 
Սա հողերը
Իմ միսիս, կ’ընդդիմանան արեւմուտք մայր մտնող արեւի համբոյրին եւ ոչ ուրիշին
Ուրիշ եմ
Միշտին մէկ կողմը եւ միւսը
Ոչ ամբողջ, ոչ ալ գոհացած՝ մինչեւ որ միակ հետեւած շարժումս հովունն ըլլայ
եւ գետերունը
որոնք ժառանգութեանս տեսավայրին ձեւ կու տան
Ըսել կ’ուզեմ մորթը
Մարմինները մեր ազգատոհմերուն
Լի են ժամանակին ընդմէջէն մեր գրգռած կրակով
Այդ մէկ ժամանակը
Գիտցանք որ յաւիտեան էր
Եւ որ մենք ենք
Բացայայտօրէն
Յուշէն անդին

Skin

Whose body is this if not one I was given 
Whose skin am I in
unfamiliar to me
Ahh
I am in transit
In the fold between the house I call home and the home-land
These lands
Of my flesh they resist the kiss of a sun that sets in the west and no other
I am other
On either side of always
Neither whole nor satisfied until the only movement I follow is of the wind
and the rivers 
that shape the landscape of my inheritance 
I mean the skin
The bodies of our kin
Are abound with the fire that we have tended through time
That one time
We knew that it was forever 
And that we
Are unequivocally
Immemorial

Ստորեւ գտնուած խօսակցութիւնը “Flesh, Immemorial” ձեռնարկին մասին է։ Խօսակիցները Քամի Ապրահամեանը եւ Ալեքսիա Հաթունն են, որոնք կը համագործակցին Հայ Ստեղծագործներ խմբակին միջոցով։ Խօսակցութիւնը տեղի ունեցաւ արեւմտհայերէնով. արտագրուած էր Ալեքսիային կողմէն, եւ ամենատպաւորիչ ու համադրիչ հատուածները անգլերէնին թարգմանուած էր Քամիին կողմէն։

Ա.— Թարգմանած ատենս բառ մը կար որ աչքիս զարկաւ.
« immemorial » բառը։ Հայերէն ինձմէ լաւ գիտցողի մը հետ խօսեցայ այդ բառին մասին, եւ ինքը ըսաւ պարզ էր, անյիշատակ բառը պիտի ըլլար։ Անյիշատակ։ Եւ ըսի եղաւ, ուրեմն իրեն համար պարզ էր, այդ մէկ բառը կը բաւէր։

Բայց յետոյ նայեցայ կայքէջիդ, եւ տեսայ որ հոնտեղ կ’ըսէ «մարմին, հնագոյն»։ Եւ անդրադարձայ որ ինծի համար, « immemorial » բառը քանի մը իմաստ ունի անգլերէնով։ Չեմ կրնար գտնել հայերէն համարժէք մը որ մէկ բառով կ’ընդգրկէ բառին բոլոր տարբեր իմաստները։ Ուրեմն ուզեցի « immemorial » բառին շուրջ խօսիլ քիչ մը։

« Immemorial »։
Այսինքն, հնագո՞յն. այնքան հին որ յիշողութենէն անդին կը գտնուի։
Կա՞մ անյիշատակ, այն որ յիշուած չէ, կամ յիշատակ չունի (արդեօք ինչո՞ւ)։
Կա՞մ թերեւս անյուշարձան, այն որ արձանագրուած չէ, որ կոթող չունի (արդեօք արձանագրելի չէ՞։ ինչո՞ւ։ ներսէն անարտայայտելի՞ երեւոյթ մը, կա՞մ դուրսէն ստիպուած լռութիւն մը)։

Ուրեմն ինծի համար այդ երեք տարբեր բաներ տեսած եմ մէջը։ Հնագոյն, անյիշատակ, անյուշարձան։
Դո՛ւն ի՞նչ կը կարծես։

Ք.— Ինծի համար, հարիւր տոկոս « անյիշատակ » չէ։ Ի՞նչ էր այդ բանը որ առաջին ըսիր, մէկ հատ յիշեցուր. այնքան հին է որ…

Ա.— … որ յիշողութենէն անդին կը գտնուի։

Ք.— Այո, այդ մէկը։ Այն մէկն է։ Յիշողութենէն անդին է։ Անոր համար « անյիշատակ » բառը ճիշդ է, բայց նշանակութիւնը այդ բառին – այս թարգմանութեան համար, ճիշդ չէ։
Այս project-ը եւ արուեստը, կտորները եւ ընթացքը, յիշելու ընթացք մըն է, գիտե՞ս։ Ինչ որ անյիշատակ է, եւ կը կապուինք կոր հետը։ Ոչ միայն անոր կը կապուինք կոր, բայց անիկա կը հաստատենք կոր։ Տարբեր ձեւով մըն է ուրեմն որ « անյիշատակ » բառին կը հանդիպինք կոր։

Ա.— Եթէ « immemorial » բառը հայերէնով բացատրես, այդ բառը ի՞նչ կը նշանակէ քեզի։

Ք.— Որ ժամանակ չունի, անժամանակ է. այսինքն արմատը չես գիտեր ո՞ւր է, ի՞նչ է։ Գրեթէ յիշատակէն առաջ կ’ըլլայ։

Ա.— Կարծես գրեթէ « primordial » ըլլար։

Ք.— Այո։ Ճիշդ այդպէս։

Ա.— Նաեւ « անյուշարձան » գաղափարը նետած եմ, որ ճիշդ նոյն գաղափարը չէ, բայց կարծեմ կապուած է։ Ի՞նչ կը կարծես այդ բառին մասին՝ այս project-ին կապակցութեամբ։ Անյուշարձան, այն որ մեր հողերուն վրայ յուշարձան չունի – կամ պետութիւններէն ճանչցուած յուշարձան չունի։ Ուրեմն թերեւս այդ բանը որ բացայայտ ձեւով չի յիշուիր, ատիկա ինչպէ՞ս կը յիշուի։

Ք.— Բայց հիմա նորէն ետեւ կը նայինք կոր։ « Մորթ » քերթուածին վերջաւորութիւնը, « Flesh, Immemorial »-ը ինծի համար բան մըն է, գաղափար մըն է որ վերյիշում մըն է։ Կը յիշենք կոր որ « ան-յիշատակ » է  մեր մարմինը։ Այսինքն քու մանկական յիշողութիւններդ չես գիտեր ուղտեղէն կու գան, գիտե՞ս, բայց հոն են։ Ուրեմն մեր մարդկային ցաւերը, մեր խոցերը, որոնք մեր նախնիքներէն կու գան եւ չենք գիտեր ուրտեղէն կու գան, բայց գիտենք, կը հասկնա՞ս կոր ըսածս։ Այսինքն մերը չէ, բայց…
Կը կարծեմ վախս այդ « անյուշարձան » բառով այն է որ կը յիշեցնէ մարդոց մեր ցաւը, եւ կը նախընտրեմ ըսել մեր ուժը, կամ մեր կախարդութիւնը։ « Immemorial » ենք որովհետեւ անիկա մեզ կը դարձնէ անդպչելի. այսինքն կրնան մեր հողը առնել, կրնան մեր յուշարձանները առնել, բայց բան մըն է որ չեն կրնար դպնալ։ Այսինքն մեր մարմինները նաեւ արխիւներ են, եւ չեն կրնար դպնալ ատոր։ Կարեւոր է անիկա յիշեցնել մեզի։

* * *

Ա.— Նաեւ քանի մը նոթ գրած եմ արուեստին մասին։Նախ եւ առաջ, տեսայ նկարներուն մէջ որ անձերը, անոնց մեծամասնութիւնը պառկած
է։ Տեսավայրին վրայ պառկած են։ Եւ կը մտածէի կոր, արդեօք դիտմա՞մբ, կա՞մ պատահմամբ էր ատիկա։

Ք.— Այո, ամենը դիտմամբ էր։ Հետաքրքրակն է որ քու ընկալումիդ մէջ ամենը պառկած են, որովհետեւ ամենը պառկած չեն. թերեւս կէսը։ Բայց հետաքրքրական է որ դուն անանկ նկատեցիր։
Ընդհանրապէս այս project-ը, իմ երազներուս մէջ, ասանկ տեսայ։ Տեսայ որ մարդիկ կայնած են, եւ դուն՝ դիտած տեղէդ կը տեսնես կոր, կը նայիս կոր վարէն դէպի վեր, եւ կը զգաս կոր որ մենք հսկայ ենք։ Եւ մենք վար կը նայինք կոր վրադ, գիտե՞ս։

Սկիզբը ուզեցի այս «յուշարձանները», այսինքն նկարներուն ենթականները այդ գիւղերուն մէջ տեղաւորել իբրեւ AR (alternate reality) կոթող։ Այսինքն՝ ըսենք թէ Ատանա ես, տեղ մը կայ հոն, հեռաձայնդ կը բանաս կը նայիս, եւ մեծ հայ հսկայ մը կը տեսնես։ Եւ քիչ մը վախը կը բերէ քեզի։

Project-ը փոխուեցաւ անշուշտ, յստակ է, բայց դեռ ուզեցի նկարներուն մէջ այս նոյն գաղափարը պատմել։ Բայց վերջը սկսայ նկարել, եւ գաղափարը սկսաւ քիչ մը փոխուիլ, որովհետեւ մէկը՝ Միլենան, ան առաջինն էր որ ըսաւ, «Չեմ ուզեր կայնիլ, կրնա՞մ երկննալ»։ Ըսաւ, «Կ’ուզեմ լեռներուն մէջ հալիլ»։ Եւ ըսի որ «Հա, յոգնած ենք»։ Ամեն մարդ չ’ուզեր կոր կռուիլ, գիտե՞ս։ Ուրեմն յետոյ խորհեցայ որ կ’ուզեմ նաեւ հանգիստ ընելու առիթը տալ մեզի։
Վերջը խենթանալիք բան մը բացոեւցաւ։ Հիմա պատմութիւն մը կայ, պատմութիւն մը որ օր մը կ’ուզեմ շարժանկարել։ Պատմութիւնը այն է որ մեր լեռները մեր նախնիքներն են, հսկասներ են, եւ քնացած են՝ յաւիտենական քունի մէջ։ Բայց ճիշդ պահուն պիտի արթննան, եւ մեր թշնամիները տեղէն պիտի – ինչպէ՞ս ըսեմ ասիկա։

Ա.— Փախո՞ւստ կու տան։

Ք.— Փախուստ կու տան, բայց մեր ուժը պիտի տեսնեն, գիտե՞ս։ Կ’երեւակայեմ որ անանկ բան մը պիտի ըլլայ։
Մեր լեռներուն կը նայիմ տարիներո՜վ, մանկութենէս ի վեր երբ որ Հայաստան կ’երթամ կը նայիմ մեր լեռներուն, եւ կարծես – բան է, միս է։ Կարծես թէ մարդիկ են՝ մեծ «օրճի»է մը յետոյ, մերկ-մերկ, անոնք պառկած են եւ բոլոր իրենց թեւերը, ոտքերը, ամենը փաթթուած են, հիւսուած են իրարու մէջ։ Ուրեմն մտքիս մէջ կը նայիմ եւ կը մտածեմ որ հոն քնացած են, եւ կը սպասեն կոր ճիշդ պահուն որ արթննան։ Գիտե՞ս։ Ուրեմն երբ Միլենան ըսաւ, «Կ’ուզեմ հալիլ», անանկ մը խորհեցայ որ անշուշտ կ’ուզես հալիլ լեռներուն մէջ։ Անիկա մեր տունն է, մեր առաջին տունն է։
Վերջը երբ սկսայ նկարել մարդոց, երբ մարդիկը կը նկարէի կոր, իրենց հարցուցի, կ’ուզես կայնի՞լ, այսինքն կ’ուզես ուժի՞ դիրքդ ստանձնել, վար նայիլ մարդոց, հսկայ մը ըլլալ։ Կա՞մ քնանալու, ննջելու, հանգչելու վիճակի մէջ ես, այսինքն կ’ուզես հալի՞լ լեռներուն մէջ։ Մարդոց ըսի որ կրնան զատել։ Ընդհանրապէս մարդիկ ուզեցին երկննալ, գիտե՞ս։
Յետոյ այդ մէկ հատը կար, Սանայինը, որ կռնակին վրայ պառկած է ասանկ (ձեռքերը կը հիւսէ իր գլուխին ետեւ), եւ երկնքին կը նայի կոր։ Ինծի համար անիկա ամենասիրածս է որովհետեւ այս մէկ հատիկն է որ կ’երազէ կոր։ Հետաքրքրական է որ ամենապզտիկը, այսինքն երեխան, ան մեր ապագային կը նայի կոր եւ կը մտածէ կոր։ Գիտե՞ս։ Շատ հետաքրքրական է։

Ա.— Շատ հետաքրքրական է։ Կարծես հինգ տարբեր թելեր հիմա բացուեցան մտքիս մէջ։
Նախ եւ առաջ, հսկաները անմիջապէս մտածել կու տայ ինծի Հայկ ու Բելը։ Երբ կը խօսէինք կոր « immemorial » բառին մասին, այն բաները որ այնքան հին են՝ յիշողութենէն անդին կը գտնուին, ի՞նչ կայ որ աւելի լաւ կ’ընդգրկէ այդ գաղափարը քան մեր առասպելները։ Այդ կախարդութիւնը որ կայ մեր առասպելներուն մէջ, եւ այդ ուժը որ կրնանք քաշել անկէ։ Ուրեմն ատիկա մէկ բան է։
Յետոյ կու գանք պառկած դիրքին, եւ առաջին բառը որ մտքիս եկաւ. հանգչում։ Հանգչում։ Ոչ « հանգստութիւն », որ ինծի համար աւելի մօտ է « comfort » գաղափարին, այլ՝ « հանգչում », այսինքն « rest »։

Ք.— Այո։

Ա.— Եւ այդ բանը որ, այո, կռիւ կայ։ Բայց նաեւ՝ այս վիճակին մէջ ապրիլ, այս բոլոր խոցերը կրել – շատ է որ մէկ մարմին կրէ այդ ծանրութիւնը, այդ բեռը։ Եւ հանգչումին մէջն է որ կրնանք երազել։ Խոցէն անդին երազել մեր ազատութիւնը, մեր ապագան, մեր բուժումը։ Գիտցա՞ր։ Երազել այդ բոլորը մենք մեզի համար։
Երկու երեսներ կան ասոր, որովհետեւ որպէսզի բաւական ազատ ըլլանք երազելու, պէտք է կռիւ ըլլայ։ Պէտք է պայքարենք։ Բայց եթէ անընդհատ պայքարին մէջ ըլլաս եւ վայրկեան մը չունենաս որ պառկիս կռնակիդ վրայ եւ հանգչիս քիչ մը, առանց ատոր չես կրնար երազել, եւ եթէ երազ չկայ — ինչո՞ւ պայքարել։ Եթէ երազ չկայ, ինչո՞ւ պայքարել։ Ինչո՞ւ։

Ք.— Ճիշդ ես։

Ա.— Ուրեմն ատիկա ուրիշ բան մըն էր։
Յետոյ կար որ շատ տպաւորիչ էր ինծի թէ նկարներուն մէջ, ենթականերուն մարմինները ինչպէ՛ս կը հետեւին տեսավայրին, կամ ինչպէս տեսավայրը կը հետեւի հոգիներուն մարմիններուն։
Նկատեցի որ կարծես թէ մարմինները արձագանգններ են տեսավայրին գիծերուն եւ պարոյրներուն։ Մէկ հատ կար, որուն մէջ անձը պառկած է, եւ իր ուսերը, յետոյ իր յետոյքը կ’ելլեն կ’իջնեն ճի՛շդ այդ թաւալուն լեռներուն պէս, ճի՛շդ նոյն ձեւը ունի քան իրական լեռները։

Ք.— Այո, ատիկա մայրս է։

The conversation below is about “Flesh, Immemorial” between Kamee Abrahamian and Alexia Hatun, who work together through the Armenian Creatives collective. The conversation took place in Western Armenian, transcribed by Alexia, the most poignant and synthesized sentences translated into English by Kamee.

A.— While I was translating, there was a word that stood out to me: immemorial. I can’t find an Armenian equivalent that fully expresses all the different meanings that word contains in English. For me, I see – 
Հնագոյն – hnakuyn, as in ancient, so ancient that is exists beyond memory
Անյիշատակ – anhishadag, that which is not remembered, or doesn’t have memory (I wonder why?)
Անյուշարձան – perhaps even anhoushartsan, that which is not memorialized or recorded, which does not have a record (is it un-recordable?)

K.— For me, it is 100% not անյիշատակ. This project is about claiming remembrance in a different way. It is almost beyond memory.

A.— If you were to explain the word immemorial in Armenian, what does that word mean for you?

K.— That which does not exist within time. It’s timeless, as in, the root is unknown, perhaps even before time itself. 

This project, these artworks and the creative process, is a process of recalling, or reclamation, of remembering that which is without memory and reconnecting  with it. Not only are we reconnecting, we are affirming and fortifying it.

A.— And what about անյուշարձան? That which doesn’t have a memorial or monument on our lands, or which doesn’t have state-recognized memorials/monuments. Perhaps that which cannot be remembered in explicit or public ways,but still manages to be remembered somehow? 

K.— But here we’re again looking to the past. At the end of the poem, I’m suggesting the idea that our bodies, our flesh, exist beyond memory or the threat of constant loss. So our traumas, our wounds, that come from our ancestors, or perhaps we think we don’t know where they come from… I prefer that instead of focusing on what we don’t know or what may be lost or forgotten, that we lean into the possibility that our body actually does know. So that we can recall our power, our magic. We are immemorial because that makes us untouchable. They can take our land and our monuments, but there is also something that they cannot touch. Our bodies are also archives, for those of us who are here. I want us to remember that.

* * *

A.— In the artworks, I saw people laying down along the landscapes…

K.— Yes, this was intentional. 

In general, this is how I imagined the project in my dreams: I saw people standing, and you as the viewer, from your POV, are looking up from below, and you feel that we are giants. And we as the giants are looking down at you from above.

Milena was the first one who said “I don’t want to stand, can I lay down? I want to melt into the mountains.” And I thought, of course… We are all tired. Not everyone wants to fight all the time. That’s when I decided to create opportunities for us to rest.

Now there is a story, a story that one day I’d like to bring to life for the screen. This story is about how our mountains are our ancestors – they are giants, and they are sleeping in an eternal sleep.

I’ve been watching our mountains for years, since I was a child, and I’ve always thought of them as flesh. It is as if they are people laying down naked after an orgy, their limbs wrapped and weaved into each other.

There is a piece from the collection of Saana, my 7-year old, lying on their back with their hands behind their head, looking up at the sky. For me, this is my favorite because it is seemingly the only one in which someone is dreaming. It’s interesting to me that the youngest one, the child, is the one who is looking towards a future.

A.— … it’s when we’re in rest that we’re able to dream. To dream beyond trauma, to dream our freedom, our future, our healing. To dream all of that for ourselves, you know?  If there’s no dream, then why struggle?

K.— You’re right.

A.— I noticed that the bodies are also echoes of the landscapes…

K.— Yes, there is one of my mother, on top of a field of cotton in Adana. My great-great grandmother was 16 years old, pregnant and working in the fields when she went into labour. Her mother-in-law helped her give birth under a tree, ripping off a piece of her own skirt to wrap the newborn baby in.

Here the story becomes a bit blurry, because shortly after the birth of my great-grandmother, her mother died… My great-grandmother used to always say “I don’t remember my mother’s kiss.”

A.— You know, it’s exactly this – the meaning of the direct translation of immemorial (anhishadag) – that which we have no memory of. A story, a feeling that is lost…

K.— But I believe that these memories live in our bodies, though. Perhaps we can’t remember in our minds, but we can remember within the body, in a way.